واکسن چطور تهیه می شود؟

واکسن یک سازه بیولوژیکی است که بدن را در برابر بیماری های خاص عفونی مصون می دارد. واکسن معمولا حاوی یک عامل بیماری زاست و این عامل شبیه به ریزجانداری است که باعث بروز بیماری شده و اغلب از نمونه میکروب های ضعیف یا مرده، سموم یا یکی از پروتئین های سطحی آن به دست می آید. این عامل سیستم ایمنی بدن را تحریک می کند تا آن را به عنوان تهدید بشناسد، نابودش کند و بعد هرگونه ریزجاندار مربوط به این عامل را که ممکن است بعدها با آن روبه رو شود، بشناسد و از بین ببرد. واکسن ها پیشگیری کننده هستند به وسیله ی پاتوژن طبیعی یا «مصنوعی» مانع از بروز عفونت می شوند یا به بهبود آن کمک می کنند یا از آن ها برای درمان استفاده می شود (مثلا واکسن ضد سرطان که هنوز کشف نشده است). برای تهیه ی واکسن از چند روش اصلی استفاده می شود. 

ضعیف ساختن ویروس

در این روش، ویروس آن قدر ضعیف می شود تا تکثیر کمی در بدن داشته باشد. واکسن سرخک، اوریون، سرخچه، فلج اطفال، آبله مرغان و آنفلونزا با این روش تهیه می شود. ویروس معمولا با تکثیر در بدن باعث بروز بیماری می شود. درحالی که ویروس طبیعی حین عفونت هزاران بار در بدن تکثیر می شود، ویروس واکسن کم تر از بیست بار تکثیر می شود. از آن جایی که تکثیر ویروس واکسن زیاد نیست، باعث بروز بیماری نمی شود ولی به اندازه ای تکثیر می شود تا سلول های حافظه ب که از بدن دربرابر عفونت محافظت می کنند، تحریک شوند.

مزیت واکسن زنده ولی «ضعیف» این است که یک یا دو دوز از آن مصونیتی در بدن ایجاد می کند که معمولا تا پایان عمر باقی می ماند. محدودیت این روش این است که معمولا نمی توان این نوع واکسن را به افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند (مثلا افراد مبتلا به سرطان یا ایدز) تجویز کرد.

غیر فعال کردن ویروس

در این روش، ویروس توسط دارو کاملا غیر فعال (یا کشته) می شود. ویروس پس از مردن دیگر نمی تواند تکثیر یا باعث بروز بیماری شود. واکسن فلج اطفال، هپاتیت آ، آنفلونزا و هاری با این روش به دست می آید. از آن جایی که بدن هنوز ویروس را «مشاهده» می کند، سلول های سیستم ایمنی فعال می شوند. این روش دو فایده دارد:

ویروس موجود در واکسن باعث نمی شود که فرد حتی به صورت خفیف هم دچار همان بیماری که در حال پیشگیری از آن است شود.
می توان این واکسن را به افراد دارای سیستم ایمنی ضعیف تجویز کرد.

با این حال، نقطه ضعف این روش این است که معمولا برای رسیدن به مصونیت به چند دوز از آن نیاز داریم.

استفاده از قسمتی از ویروس

در این روش، تنها بخشی از ویروس جدا و از آن به عنوان واکسن استفاده می شود. واکسن هپاتیت ب، زونا و ویروس پاپیلوم انسانی از این روش تهیه می شود. واکسن شامل پروتئینی است که در سطح ویروس وجود دارد. زمانی که واکنش ایمنی دربرابر یک بخش از ویروس (یا باکتری) مسوولیت محافظت در برابر بیماری را برعهده دارد، می توان از این روش بهره برد.

می توان به افرادی که سیستم ایمنی آن ها پایین است این نوع واکسن را تجویز کرد و ظاهرا بعد از دو دوز، مصونیت بلندمدت ایجاد می کند.

استفاده از قسمتی از باکتری

بعضی باکتری ها با ساختن پروتئین مضری به نام سم باعث بروز بیماری می شوند. تعدادی از واکسن ها از طریق گرفتن سم و غیر فعال کردن آن با دارو به دست می آید. سم پس از غیر فعال شدن شبه سم نامیده می‌شود و به محض غیرفعال شدن سم، دیگر نمی تواند عامل بیماری شود. واکسن دیفتری، کزاز و سیاه سرفه از این روش به دست می آید.

یک روش دیگر برای تهیه ی واکسن باکتری این است که از قسمت پلی ساکارید باکتری استفاده کنیم. اگر بدن را در برابر پلی ساکارید باکتری مصون نگه داریم، از عفونت جلوگیری می شود و دیگر نیازی به محافظت در برابر تمام بخش های باکتری نیست. با این حال، از آن جایی که کودکان کم سن و سال تنها به پلی ساکارید باکتری واکنش ایمنی لازم را نشان نمی دهند، پلی ساکارید به پروتئین بی ضرری متصل است که واکسن «پلی ساکارید هم یوغ» نامیده می شود. واکسن آنفلونزای هموفیلوس نوع ب (یا Hib)، پنوموکوک و برخی واکسن های مننگوکوک با این روش تهیه می شود. دو واکسن مننگوکوک، که از بدن دربرابر نوع خاصی از باکتری (نوع ب) محافظت می کند که در سایر واکسن های مننگوکوک موجود نیست، با استفاده از دو یا چند پروتئین باکتری و نه پلی ساکارید باکتری، به دست می آید.

واکسن باکتری را هم مانند واکسن ویروس غیر فعال می توان به افراد دارای سیستم ایمنی ضعیف تجویز کرد ولی اغلب برای این که مصونیت کافی در فرد ایجاد کند، به چند دوز از آن نیاز داریم.

واکسن ویروس کرونا

درحال حاضر واکسنی برای محافظت از افراد دربرابر این بیماری وجود ندارد. محققان به واکسن هایی دست یافته اند و درحال آزمایش آن به روی حیوانات هستند. اگر نتیجه ی این آزمایشات خوب باشد، سال آینده می توانند آن را روی انسان آزمایش کنند. اما حتی اگر دانشمندان قبل از دی ماه ۱۳۹۹ (دسامبر ۲۰۲۰) دستیابی به واکسن این ویروس را جشن بگیرند، هنوز هم کار تولید انبوه آن طولانی است. یعنی اگر واقع بینانه نگاه کنیم، دست کم تا اواسط سال ۱۴۰۰ (۲۰۲۱) خبری از واکسن کرونا نیست.

دانشمندان از سرتاسر جهان تحت فشار زمانی بی سابقه و با استفاده از روش های جدید در زمینه ی تهیه ی واکسن درحال ساخت واکسن ویروس کووید-۱۹ هستند. با این وجود ضمانتی مبنی بر پیش رفتن شرایط بدون بروز مشکل و اشتباه وجود ندارد. به خاطر داشته باشید که در حال حاضر چهار نوع ویروس کرونا در بین انسان ها شایع شده است و باعث بروز سرماخوردگی در فرد می شود ولی هنوز واکسنی برای هیچ کدام از انواع این ویروس در اختیار نداریم.

تهیه و تنظیم: 

نشاط خسروی – میکروبیولوژیست

منبع:

بخش آموزش وزارت بهداشت و آموزش پزشکی